Bài 8

KHÁI NIỆM SƠN, HƯỚNG VÀ TỌA

TRONG PHONG THỦY LẠC VIỆT

Trịnh Phong
Như anh Nguyễn Vũ Tuấn Anh đã có nhận xét: Khoa Phong Thủy vốn được xem là khởi thủy tại Trung Quốc từ hàng ngàn năm nay, chỉ là những mảnh vụn ít nhiều được hoàn chỉnh cục bộ, nên không gắn bó với nhau và còn mâu thuẫn nhau.
I - Dẫn nhập
Suy nghĩ về khái niệm "Trạch" trong Dương Trạch

Xét riêng môn Bát Trạch, ta thấy các khái niệm chính được đưa ra không kèm theo một định nghĩa nhất quán và do đó đã đưa đến những quan niệm trái ngược về Tả, Hữu, Sơn, Hướng, Trạch mệnh... Sau khi căn cứ vào biến quái và quan hệ sinh khắc để định Bát Trạch du niên, người ta căn cứ vào vị trí các cung cát hung để quy ra Đông Tứ Trạch và Tây Tứ Trạch phối hợp với Đông tứ mệnh và Tây tứ mệnh từ 8 Quái mệnh. Cách định danh Trạch không được quy định chặt chẽ nên sách này theo Hướng, sách kia theo Sơn. Người học theo sách phối hợp Trạch và Mệnh quái không biết thế nào là đúng.

Với quan điểm Âm trạch có ảnh hưởng đến nhiều thế hệ cháu con trong khi Dương trạch chẳng qua chỉ thích nghi với một chủ gia đình, Khoa Phong Thủy Dương trạch hẳn chỉ là phần ngọn của trái núi băng mà thôi. Vì người ta cho rằng khoa Âm Trạch dựa trên những đặc tính đảo chiều của Dương Trạch, nên khó tin rằng Phong Thủy Âm Trạch có mức độ lý luận hoàn hảo hơn Phong Thủy của Dương Trạch.

Có lẽ Phong Thủy – như nhiều người đã khẳng định – là một thuật quý tộc, ban đầu chỉ dành cho vua chúa và giới thượng lưu sử dụng. Những tầng lớp này dùng PT để chọn đất làm kinh đô, xây thành lũy, đền đài, cung điện và dinh thự. Những công trình này bao giờ cũng có hình dáng có thể quy về hình vuông, có tỷ lệ diện tích xây dựng trên chiều dài tường bao thuận lợi hơn cả. Những công trình này đặc biệt thích hợp cho việc áp dụng các quan hệ Bát quái đơn thuần hoặc các quy tắc của thuật Bát Trạch.

Những tác giả sau này của giới Phong Thủy Trung Quốc cũng nhận thấy những nhược điểm trong hệ thống lý thuyết của Phong Thủy, nhất là của Bát Trạch nên họ cố gắng đưa ra những định nghĩa cho các khái niệm chủ yếu của Phong Thủy nói chung và Bát Trạch nói riêng như Eva Wong, Joey Yap... Sau tham khảo những tư liệu của họ. Tôi có suy luận sau, có thể anh em cùng tham khảo, chỉnh lý.

Xuất xứ của Sơn và Hướng

Có tác giả đưa ra nhận định rằng, người xưa khi chọn chỗ xây nhà thường dựa trên quan điểm ghế bành, tức là phải có Sơn để tựa lưng và hai bên Tả Hữu che chắn cho an toàn. Chính vì ưu tiên làm nhà tựa lưng vào gò, núi nên mới có từ Sơn chỉ lưng nhà, chứng tỏ những người lập ra môn Phong Thủy vốn sinh sống ở vùng nhiều núi, như Nam Trung Quốc ngày nay. Quan điểm tìm chỗ dựa lưng này cũng thể hiện trong thuật tác chiến, tự vệ. Như Hồ Dzếnh đã nói đến trong tác phẩm của ông, cho đến giữa thế kỷ trước TQ có hai loại người chính, một loại làm lụng kiếm ăn còn loại kia chuyên đi ăn cướp. Nếu lập một gia trang có ba mặt được thiên nhiên bảo vệ trừ mặt trước, chắc chắn việc phòng vệ sẽ dễ dàng hơn cho người trong nhà. Như vậy, chắc chắn sẽ có những học giả hoặc những người ứng dụng Phong Thủy xuất phát từ thực tế đi chọn đất làm nhà mà xem Sơn quan trọng hơn Hướng.

Nếu những dân tộc du mục trên thảo nguyên lập ra môn Phong Thủy, chắc sẽ không có danh từ Sơn. Ta có thể tin rằng họ sẽ xem Hướng quan trọng hơn vì phải bố trí cửa lều thích hợp tránh ảnh hưởng gió mạnh. Nếu Phong Thủy là một học thuật ứng dụng được trên toàn cầu, nó sẽ phải trút bỏ những giới hạn gây ra bởi ngôn ngữ như từ Sơn... hoặc những ảnh hưởng mang tính thực dụng phụ thuộc vào địa phương, khu vực văn hóa...

Xác định Hướng

Theo nhiều tác giả và hợp với suy luận, Hướng hậu và Hướng tiền gọi chung là Hướng nhà phải nằm trên một đường thẳng đi qua tâm nhà. Xác định được Hướng tiền sẽ biết Hướng hậu.
Xuất phát từ một căn nhà tiêu chuẩn hình vuông, Hướng nhà sẽ đi qua điểm giữa cạnh trước và cạnh sau của nhà.

Ở đây lại nẩy ra một khái niệm mới: Trước (và Sau), thế nào là Trước.
Nếu ta quan niệm một người ngồi mặt, ngực, bụng bao giờ cũng hướng về phía trước thì một cái nhà chắc cũng không thể khác. Nếu Hướng chính là phía mắt ta nhìn tới thì một căn nhà có chiều dài áp sát một minh đường rộng rãi như bãi đá bóng chẳng hạn, ta cũng không thể theo "Thẩm thị Huyền Không học“ mà quyết định rằng đó chính là mặt trước của nhà nếu như bờ tường nhà phía này không có cửa sổ hoặc ít hơn hẳn so với các bờ tường phía khác. Đó là vì căn nhà ấy đang hướng về phía khác thông qua những cặp mắt cửa sổ của nó. Một cửa ra vào có thể thường xuyên đóng kín, nhưng các cửa sổ đưa ánh sáng, không khí vào nhà không mấy khi bị bịt kín.

Phong Thủy quan tâm đến Khí, phía tường có nhiều cửa sổ có lẽ là phía tiếp nhận Khí chính của căn nhà. Người ta nói nhiều về thuộc tính của Khí. Kinh nghiệm cũng ít nhiều chứng minh là khi một vật nhọn (tập trung ác khí) chĩa thẳng vào cửa sổ nguy hiểm với người trong nhà hơn là khi nó chĩa vào một bờ tường kín. Ngược lại, một cái cửa ra vào trổ rất đúng cát hướng nhưng nhìn vào bờ tường hàng xóm ở cự ly 1,5 thước thì cái Cát ấy cũng bằng không.

Các ngôi nhà, căn hộ trong thực tế có nhiều hình nhiều dạng, có lẽ trực quan người làm Phong Thủy có kinh nghiệm sẽ nhận ra được đâu là Hướng nhà thực sự. Cũng theo quan điểm đã trình bầy trên, Hướng tiền sẽ có ảnh hưởng chính yếu.

Thực ra, để tránh những xung đột của hai cách định danh Hai dạng cư xá theo Hướng hoặc theo Sơn ta chỉ cần hiểu các khái niệm Đông Tứ Gia, Tây Tứ Gia căn cứ vào hai nhóm chính phân bố các cung Cát, Hung của Nhà ở và của Mệnh để phối hợp sao cho hợp lý là đủ.
Điều quan trọng ở đây là phải xác định được Hướng hậu (Sơn) hay Hướng tiền (Hướng), yếu tố nào có tác dụng mạnh hơn đối với con người cư ngụ trong căn nhà hay căn hộ đó.

Trạch là gì?

Theo Tự điển Hán Việt của Đào Duy Anh từ Trạch có nhiều nghĩa trong đó có một cách viết chữ Trạch mang nghĩa là nhà ở, mồ mả. Từ đó có các từ ghép như trạch-khoán là khế ước bán nhà, trạch-ưu là nỗi buồn trong nhà. Danh từ đặc trưng cho nhà ở chắc phải ra đời ít nhất là khi người ta thôi ở hang và biết cất lều để cư trú. Do đó, nếu người Tàu không có từ nào thông dụng hơn từ Trạch để chỉ nhà ở bình thường /(TP không sành Hán tự )/ thì chắc khó thể chứng minh từ Trạch xuất xứ từ tiếng Việt cổ.

Phong Thủy Lạc Việt đưa ra khái niệm Trạch – như anh Thiên Sứ đã giải thích – khái niệm này không thể lẫn lộn với khái niệm Trạch trong từ Bát Trạch nói trên, vì khái niệm Bát Trạch này được xác định dựa vào Hướng hậu (Sơn) hoặc Hướng tiền (Hướng) của một ngôi nhà.
Vì khái niệm Trạch trong Phong Thủy Lạc Việt có tương quan với long mạch, tức là mang yếu tố đường truyền dẫn Khí.Nên ta có thể có nhận xét là:
Trạch của một căn nhà là phần nối tiếp của một chi (nhánh) dẫn Khí xuất phát từ một nguồn Khí nhất định.

Do Khí tồn tại trong Hình, có những hình thể hiện Khí tụ, ngược lại những con đường là mạch khí vận hành định hướng. Ngõ vào nhà xuất phát từ một con đường xa lộ chắc chắn không thu được Khí tốt như khi xuất phát từ một khu vực tụ Khí. Với suy luận như vậy, Trạch sẽ là một thứ Khí mạch từ xa tới đi qua cửa chính của ngôi nhà và ra khỏi cửa thoái khí trở về với tự nhiên - như anh Thiên Sứ cho rằng: Thiết kế nhà nên tránh hiện tượng bế khí. Nếu vậy Trạch sẽ là con đường thuận tiện nhất để Khí sau khi qua cửa vào trong nhà tìm cửa Thoái khí mà ra ngoài. Nếu nhận xét này là hợp lý ta sẽ thấy nên bố trí nội thất sao cho Khí qua cửa chính đi vào trong nhà có thể qua hết các khu vực sinh hoạt chính để trục hết tà khí đi rồi mới ra ngoài trời. Nhận xét này ít nhất cũng hợp lý ở kinh nghiệm phong thủy, tránh không để cửa ra vào cùng các cửa trong và cửa sổ tường hậu hay cửa hậu thông nhau trên một đường thẳng là đường Khí đi ngắn nhất (Những tai hại xẩy ra không phải chỉ thuần túy vì gió lồng).

Trong một cuốn sách Phong Thủy, tác giả tuy không nên khái niệm Trạch, nhưng nhấn mạnh việc phải bố trí Khí khẩu sao cho Khí vào nhà không lưu thông với tốc độ quá cao không chỉ gây gió lồng ảnh hưởng đến sức khoẻ mà còn gây các thiệt hại tài lộc khác. Tác giả đề nghị nên bố trí để dòng khí lưu thông được dễ dàng lần lượt qua các khu vực chính trong nhà. Một cuốn sách khác nhấn mạnh rằng , đối với một tòa nhà thì xét Hướng tiền là quan trọng, nhưng trong nhà phải xét Khí khẩu theo Bát quái du niên, vì phải chú ý đến đường khí lưu chuyển.

Nhiều nhà tuy có cửa chính, nhưng phần lớn thời gian trong ngày chỉ dùng cửa phụ. Như vậy Trạch của họ chỉ mang tính lý thuyết. Khi xét cụ thể có lẽ phải xét Trạch của cửa phụ. Cũng qua cách suy luận trên đây ta phải đi đến kết luận là dù Trạch được bố trí tốt đẹp đến đâu, nhưng nếu nó không có nguồn Khí dồi dào nuôi cho thì cũng chỉ là Trạch giả. Thí dụ một căn nhà nhà cao cửa lớn nhưng lối vào phải lách qua mấy cái ngõ nhỏ xuyên qua sân nhà khác. Như vậy ý nghĩa của Trạch theo quan điểm Phong Thủy Lạc Việt không thể tách rời Hình Lý Khí của mội trường kiến trúc.

Trịnh Phong 

-------------------------------* Anh Trịnh Phong là học viên Phong Thủy Lạc Việt khóa I
Bài viết trên cho chúng ta một ý niệm về tính thiếu nhất quán trên thực tế trong ứng dụng phong thủy có nguồn gốc từ cổ thư chữ Hán. Đây cũng chính là lý do mà người ta khó có thể hệ thống hóa để dạy môn phong thủy một cách có bài bản, có hệ thống trong một trường chính quy. Tôi khẳng định rằng: Chỉ có Phong Thủy Lạc Việt mới có đầy đủ tính hệ thống, nhất quán để truyền đạt kiến thức một cách chính quy với sự ứng dụng hiệu quả. Vậy những khái niệm này trong Phong thủy Lạc Việt là gì và căn cứ vào đâu để định nghĩa những khái niệm này? 
II – Hướng trong Phong thủy Lạc Việt 

Như bài trên chúng tôi đã trình bày: Bản chất của Phong thủy là ứng dụng tính tương tác có quy luật của môi trường lên cuộc sống con người trong ngôi nhà của họ. Vậy ngôi nhà phải là trọng tâm để xác định hướng với môi trường xung quanh. Hay nói cách khác: Ngôi nhà và con người trong nhà chính là mục đích quán xét những tương tác của môi trường. Vậy hướng chính là hướng tương tác chủ yếu tới ngôi nhà và con người trong nhà. Qua đó, nếu căn nhà quay mặt về hướng nào thì đó chính là hướng tương tác chủ yếu tác động đến căn nhà của chúng ta. Từ thực tế này, Phong thủy Lạc Việt qui định rằng:Hướng của căn nhà chính là hướng mặt tiền nhà – tức là hướng cửa chính của ngôi nhà - quay về hướng đó của la bàn – tính từ trong nhà ra phía ngoài.

Khái niệm này căn cứ vào vị trí của Cung quái bản mệnh gia chủ được đặt tại trung cung. Hướng tức là hướng nhìn của Bản mệnh quái ra phía trước cửa. Khái niệm này hoàn toàn không thay đổi so với quan niệm phổ thông.

Thí dụ: Mặt tiền nhà và cửa quay về hướng Đông thì gọi là nhà hướng Đông.III – Sơn trong Phong Thủy Lạc Việt 
Trong Phong thủy có hai khái niệm về sơn.III – 1: Khái niệm thứ nhất:
Hướng của lưng nhà gọi là sơn (“Tọa sơn, hướng Thủy”). Trong bài này, chúng ta xét khái niệm này.III – 2: Khái niệm thứ hai:
Sơn là một đơn vị tính phương vị trên la kinh (Sẽ được giảng sau này).

Như vậy sơn theo khái niệm thứ nhất trong Phong Thủy Lạc Việt căn cứ thực tế là ranh phiá trước chính là mặt tiền nhà, thì ranh phía sau chính là sau lưng nhà. Trước và sau, tả, hữu (Phải, trái) được xác định bởi vị trí trung tâm. Bởi vậy phải là đường đi từ mặt trước, qua tâm nhà ra mặt sau.Đường thẳng nối điểm giữa của ranh phía trước - được xác định bởi vị trí cổng chính - Đi qua tâm nhà xác định ranh phía sau chính là sơn nhà.

IV – Tọa trong Phong Thủy Lạc Việt:

Khái niệm tọa trong phong thủy thường hay dùng lẫn với sơn bởi tính chất của hình thể đất xây nhà thường vuông hoặc chữ nhật. Nên sơn và tọa trùng nhau. Nhưng thực ra sơn và tọa khác nhau. Sơn nghĩa là dựa lưng vào đấy và định nghĩa như trên. Nhưng tọa là ngồi lên hướng đó. Khi căn nhà hình vuông chữ nhật thì sơn và tọa nhà trùng nhau, nên khó phân biệt, lâu ngày thành ra thất truyền. Phong Thủy Lạc Việt định nghĩa “tọa” như sau:Đường thẳng song song với hướng đi qua tâm nhà , cắt đường ranh nào phía sau nhà thì đường vuông góc với đường ranh đó chính là phương tọa của nhà.

<!--[if !supportLineBreakNewLine]-->
<!--[endif]-->
Trường hợp phổ biến do tính cân bằng trong hình thể đất lô gia là Sơn - Hương Tọa trùng. Đây chính là một trong những nguyên nhân chủ yếu gây nên sự thất truyền của khái niệm Sơn - Hướng - Tọa - Trạch trong phong thủy.

Trên đây là những khái niệm của Phong Thủy Lạc Việt trong việc ứng dụng phong thủy vào kiến trúc và xây dựng để thiết kế và cải tạo nhà ở. Những định nghĩa và khái niệm này nhất quán và xuyên suốt trong ứng dụng Phong thủy Lạc Việt.V - Ý nghĩa của Sơn - Hướng - Tọa trong Phong thủy Lạc Việt.
      Như phần I đã trình bày: Do tính thất truyền, nên khái niệm Sơn - Hướng - Tọa - Trạch trong Phong Thủy mà các phong thủy gia ứng dụng có nhiều khái niệm khác nhau và có khi mâu thuẫn nhau trong việc giải thích khái niệm này. Tuy nhiên, do khi ứng dụng phương pháp Phong thủy, hầu như người ta chỉ gặp những trường hợp hình cân đối như: Chữ nhật, hình vuông, hình tam giác, bình hành nên nếu ứng dụng ngay khái niệm Sơn Hương Tọa của Phong Thủy Lạc Việt mà tôi đã giảng ở trên thì chúng hoàn toàn trùng nhau. Và người ta không cần quan tâm đến những khái niệm này.

Thí dụ:
Nhà hình chữ nhật sau đây 

<!--[if !supportLineBreakNewLine]-->

Rõ ràng với hình này thì theo định nghĩa "Sơn" trong Phong Thủy Lạc Việt là:Đường thẳng nối điểm giữa của ranh phía trước - được xác định bởi vị trí cổng chính - Đi qua tâm nhà xác định ranh phía sau chính là sơn nhà.

Theo định nghĩa này thì điểm tròn đỏ ở ranh phía sau chính là vị trí của sơn hướng (Vuông góc với ranh phía sau tại điểm này - Ngược chiều với hướng).
Theo định nghĩa tọa trong Phong Thủy Lạc Việt là: Đường thẳng song song với hướng đi qua tâm nhà , cắt đường ranh nào phía sau nhà thì đường vuông góc với đường ranh đó chính là phương tọa của nhà. Theo định nghĩa này thì điểm tròn đỏ ở ranh phía sau chính là vị trí của tọa hướng (Vuông góc với ranh phía sau tại điểm này) Và cả tọa và sơn đều là một điểm duy nhất trong trường hợp nhà hình chữ nhật minh họa ở trên.

Nhưng tại sao Phong Thủy Lạc Việt lại cần định nghĩa lại khái niệm này. Điều này cần thiết chính là vì trên thực tế đôi khi chúng ta gặp phải những ngôi nhà có những hình thù đặc biệt như hình minh họa dưới đây thì - theo khái niệm của Phong thủy Lạc Việt - Sơn và tọa không hoàn toàn chỉ đơn giản là ngược chiều với hướng nhà. Phong Thủy Lạc Việt định nghĩa “tọa” như sau: 

Đường thẳng song song với hướng đi qua tâm nhà , cắt đường ranh nào phía sau nhà thì đường vuông góc với đường ranh đó chính là phương tọa của nhà. 

Vì đường thẳng song song với hướng đi qua tâm nhà trong trường hợp này - nhằm xác định ranh phía sau nhà chính là cạnh xéo CD chứ không phải cạnh BC. Dù BC là cạnh vuông với hướng nhà.

<!--[if !supportLineBreakNewLine]-->
<!--[endif]-->Trên cơ sở xác định ranh phía sau nhà là CD thì tọa nhà chính là hướng vuông góc với ranh này. Trường hợp này tọa nhà không trùng với hướng ngược chiều hướng nhà.
Tương tự như vậy, Phong Thủy Lạc Việt xác định ranh phía sau để xác định sơn chính là đường nối tâm ranh trước - được xác định bởi cửa chính (AE) là:Đường thẳng nối điểm giữa của ranh phía trước - được xác định bởi vị trí cổng chính - Đi qua tâm nhà xác định ranh phía sau chính là sơn nhà.
       Qua hình trên thì ta thấy phương pháp này cũng xác định CD là ranh phía sau. Như vậy sơn nhà chính là CD. Bây giờ chúng ta giả thiết: Đường đi qua điểm giữa AE và tâm nhà không cắt CD, mà cắt BC thì BC chính là sơn nhà và tọa nhà là CD. Trường hợp này Sơn - tọa không trùng nhau và không phải đơn giản là ngược chiều với hướng nhà.

<!--[if !supportLineBreakNewLine]-->

Khái niệm của Phong thủy Lạc Việt về Sơn - Hướng - Tọa - Trạch (sẽ học trong bài sau), nhằm xác định Sơn Hướng Tọa để tính toán ứng dụng các phương pháp trong phong thủy sau này. Tuy nhiên , do tính rất phổ biến của các loại nhà hình chữ nhật....nên hầu như ít dùng.

<!--[if !supportLineBreakNewLine]--> <!--[endif]-->